Blog

W sprawach związanych z fuzjami i przejęciami niejednokrotnie pojawia się pojęcie ?aportu przedsiębiorstwa? lub jego ?zorganizowanej części?. Rzeczywiście, aport jest czynnością bardzo często wykorzystywaną w procesach M&A. Czym jednak jest aport przedsiębiorstwa oraz jakie są jego zalety oraz konsekwencje prawne i podatkowe?

Na początek warto zacząć od wyjaśnienia pojęcia. Aport to nic innego jak po prostu wkład niepieniężny do spółki kapitałowej. Przedmiotem aportu mogą być rzeczy (np.: środki transportu, maszyny, nieruchomości itd.) oraz prawa (np.: udziały lub akcje w innej spółce, obligacje, wierzytelności, prawa autorskie, prawa własności przemysłowej itd.). Nie mogą być przedmiotem aportu prawa niezbywalne oraz świadczenie pracy lub usług. Natomiast szczególną formą aportu jest przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część.

Czym zatem jest przedsiębiorstwo? Przedsiębiorstwo zdefiniowane jest w Kodeksie cywilnym jako zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej. Mówiąc prościej: przedsiębiorstwem jest wszystko, co służy do wykonywania działalności gospodarczej, niezależnie od tego, jak duże jest przedsiębiorstwo i kto je prowadzi. Kodeks cywilny doprecyzowuje jednak, co w szczególności składa się na przedsiębiorstwo:
1) oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);
2) własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;
3) prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;
4) wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
5) koncesje, licencje i zezwolenia;
6) patenty i inne prawa własności przemysłowej;
7) majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
8) tajemnice przedsiębiorstwa.
Zatem w skład przedsiębiorstwa wchodzą nie tylko prawa materialne (własność rzeczy), ale także wszelkie prawa niematerialne: prawa autorskie, prawa z zawartych umów, tajemnice przedsiębiorstwa czy know-how. Ponadto w skład przedsiębiorstwa wchodzą księgi rachunkowe i inne dokumenty, a nawet uprawnienia o charakterze administracyjnoprawnym, takie jak: koncesje, licencje i zezwolenia uprawniające do wykonywania działalności reglamentowanej.

Czym jest natomiast zorganizowana część przedsiębiorstwa (ZCP)? Kodeks cywilny tego już nie definiuje, jednak definiuje to Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych. Zgodnie z definicją zawartą w tej ustawie zorganizowana część przedsiębiorstwa to organizacyjnie i finansowo wyodrębniony w istniejącym przedsiębiorstwie zespół składników materialnych i niematerialnych, w tym zobowiązania, przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych, który zarazem mógłby stanowić niezależne przedsiębiorstwo samodzielnie realizujące te zadania. Upraszczając: ZCP to jest przedsiębiorstwo w przedsiębiorstwie, czyli taka część przedsiębiorstwa, która jest na tyle samodzielnie zorganizowana, że mogłaby stanowić samodzielne przedsiębiorstwo. Powyższa definicja wydaje się zatem prosta, lecz niejednokrotnie problematyczne jest ustalenie granicy ?samodzielności? części przedsiębiorstwa i pojawia się pytanie, czy część przedsiębiorstwa jest na tyle samodzielna, iż mogłaby stanowić samodzielne przedsiębiorstwo. Dla ustalenia samodzielności istotne jest organizacyjne wydzielenie m.in. biur, hal, samodzielna struktura organizacyjna (kierownictwo), samodzielność finansowa (m.in. samodzielne rachunki bankowe) oraz samodzielność funkcjonalna rozumiana jako prowadzenie działalności niezależnie od pozostałych części i samodzielne realizowanie zadań gospodarczych (np. samodzielna realizacja zamówień). Trudno jest w sposób abstrakcyjny wytyczyć granice samodzielności, gdyż w zależności od przedsiębiorstwa oraz branży, w której działa, może to wyglądać różnie. Stąd też analiza, czy dana część stanowi ZCP, zawsze wymaga analizy konkretnego przypadku. Jako przykłady ZCP można podać np. poszczególne wydziały produkcyjne w dużym przedsiębiorstwie (np. hucie), gdzie każdy jest zorganizowany samodzielnie, niezależny od pozostałych i samodzielnie realizuje swoje zadania gospodarcze. Innym przykładem może być kilka samodzielnych zakładów należących do jednego przedsiębiorcy (np. kilka kopalń lub fabryk należących do jednego właściciela).

Bezspornie przedsiębiorstwo oraz jego zorganizowana część są zbywalne i mogą być przedmiotem obrotu jako całość. Wynika to wprost z przepisów Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 552 KC czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystkie jego składniki, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej albo przepisów prawa ? czyli jeśli przedmiotem umowy jest sprzedaż przedsiębiorstwa, to umowa obejmuje wszystkie jego składniki, nawet gdy wprost nie zostaną one wymienione w umowie. Wystarczające jest bowiem precyzyjne opisanie samego przedsiębiorstwa. Wyłączenie poszczególnych składników może wynikać jedynie z przepisów prawa albo z czynności prawnej, np. strony umowy zbycia przedsiębiorstwa mogą zastrzec, że przedsiębiorstwo jest zbywane z wyłączeniem znajdującej się w nim nieruchomości, albo ograniczenie może wynikać z umowy zawartej między zbywcą przedsiębiorstwa a osobą trzecią. Z kolei z mocy prawa wyłączone jest zbycie praw niezbywalnych (np. użytkowanie czy służebności osobiste) oraz zbycie koncesji, licencji i zezwoleń, gdy przepisy zabraniają ich zbywania. Zbycie przedsiębiorstwa następuje w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, chyba że w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość ? wówczas konieczna jest forma aktu notarialnego.

Konsekwencją dopuszczalności zbywania przedsiębiorstwa i jego zorganizowanej części jest jego zdolność aportowa, czyli możność wniesienia przedsiębiorstwa jako aportu do spółki w zamian za udziały lub akcje w kapitale zakładowym tej spółki. Mimo iż pojęcie aportu dotyczy w zasadzie spółek kapitałowych, nie ma przeszkód prawnych, aby aportem pokryć także wkład wspólnika w spółce osobowej czy nawet spółce cywilnej. Ważne jest, aby wartość wnoszonego przedsiębiorstwa nie była niższa od wartości nominalnej udziału, udziałów lub akcji obejmowanych w zamian za to przedsiębiorstwo (lub ZCP). W przypadku spółek kapitałowych Kodeks spółek handlowych przewiduje mechanizmy prawne, które mają umożliwić kontrolę wartości wnoszonych wkładów niepieniężnych. W przypadku spółki akcyjnej badanie wartości wkładu uregulowane jest w art. 311 i art. 312 KSH, które przewidują obowiązek złożenia przez założycieli sprawozdania, w którym szczegółowo opiszą przedmiot aportu i wartość obejmowanych w zamian za nie akcji, a sprawozdanie to podlega badaniu przez biegłego rewidenta. Ponadto do sprawozdania dołącza się sprawozdanie finansowe przedsiębiorstwa za ostatnie dwa lata obrotowe. W przypadku spółki z o.o. kodeks nie przewiduje tak silnych mechanizmów kontroli, jednak przewiduje odpowiedzialność wspólników i członków zarządu wobec spółki za znaczne zawyżenie wartości wkładów. Oznacza to, że spółka sama może zbadać wartość wkładów i w razie stwierdzenia istotnego zawyżenia ich wartości ma roszczenie o wyrównanie wartości wobec wspólników wnoszących te wkłady oraz członków zarządu, którzy świadomie zgłosili spółkę do rejestru, wiedząc, że wkłady są zawyżone. Powyższe zasady stosuje się analogicznie w razie podwyższenia kapitału zakładowego (zarówno w spółce z o.o., jak i akcyjnej).

Skutkiem prawnym czynności mającej za przedmiot przedsiębiorstwo jest przeniesienie wszystkich jego składników na nabywcę. W orzecznictwie przyjęto jednak, że mimo tego, że jedna czynność obejmuje wszystkie prawa, to nie jest to jednak sukcesja uniwersalna, czyli przejęcie ogółu praw i obowiązków (tak jak w przypadku przekształcenia, połączenia czy podziału), lecz szereg sukcesji singularnych, tzn. przejęcie osobno każdego z praw i obowiązków składających się na przedsiębiorstwo (por. uchwała SN w sprawie III CZP 45/08). Wydawać by się mogło, że to w zasadzie taki sam skutek, jednak nie do końca tak jest. Sukcesja uniwersalna obejmuje bez wyjątku wszystkie prawa i obowiązki przysługujące zbywcy, w tym także zobowiązania wynikające z umów. Jej skutek jest taki, że jedna osoba wchodzi w miejsce innej osoby we wszelkich stosunkach prawnych. W przypadku sukcesji singularnej wywołuje ona skutek jedynie między stronami umowy, co może rodzić pewne problemy w przypadku przeniesienia praw, a zwłaszcza obowiązków z umów zawartych między zbywcą przedsiębiorstwa a osobami trzecimi. Sukcesja singularna oznacza konieczność uwzględnienia przepisów Kodeksu cywilnego o zmianie wierzyciela lub dłużnika (art. 509 i następne KC), a nadto konieczność uwzględnienia ograniczeń w zbywaniu wynikających z innych przepisów prawa oraz samych umów, np. z umownego wyłączenia zbycia wierzytelności czy przepisów ograniczających przeniesienie praw z umowy, np. art. 698 KC.

W zakresie skutków podatkowych zbycie (w tym aport) przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części jest bardzo korzystne, głównie z uwagi na całkowite zwolnienie z podatku VAT na podstawie art. 6 pkt. 1 Ustawy o podatku od towarów i usług.

W przypadku podatku od czynności cywilnoprawnych podatek ten nalicza się od wartości, o jaką zmienia się wkład. W przypadku spółek osobowych i spółki cywilnej podatek naliczany będzie od rzeczywistej wartości wkładu, natomiast w przypadku spółek kapitałowych podatek naliczany będzie od wartości kapitału zakładowego lub wartości, o jaką podwyższany jest kapitał zakładowy, a nie od rzeczywistej wartości wkładu ? zgodnie z art. 1 ust. 3. pkt. 1 i 2 Ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych. Jednakże gdy wnoszącym aport do spółki kapitałowej jest inna spółka kapitałowa ? podatku PCC nie będzie w ogóle! A to z uwagi na zwolnienie podatkowe z art. 2 pkt. 6 lit. c Ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych.

Aport przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części jest neutralny na gruncie podatku dochodowego od osób prawnych, ponieważ udziały wydane w zamian za wkład w postaci przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części nie są przychodem w rozumieniu Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (por. interpretacja Izby Skarbowej w Poznaniu z 1 sierpnia 2011 ? ILPB4/423-141/11-2/DS). Podobnie wygląda sytuacja w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych ? zgodnie z art. 21 ust.1 pkt. 109 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych udziały lub akcje objęte w zamian za wkład w postaci przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części są przychodem zwolnionym z podatku dochodowego od osób.

Reasumując, aport jest bardzo korzystną formą przejęcia przedsiębiorstwa, mimo iż nie powoduje skutku sukcesji uniwersalnej, a jedynie szereg sukcesji singularnych. Mimo tego powoduje (co do zasady) przeniesienie wszystkich składników, a składniki umownie wyłączone zawsze można przenieść za zgodą kontrahenta. Również za zgodą kontrahenta można wyłączyć wiele ograniczeń wynikających z przepisów prawa cywilnego, których ratio legis jest ochrona osób trzecich. Ponadto aport przedsiębiorstwa lub ZCP jest zdecydowanie wygodniejszy i bezpieczniejszy od przenoszenia poszczególnych składników majątkowych, nie wspominając już o jego zaletach podatkowych.