Blog

Doręczenia pism procesowych stanowią fundament procesu cywilnego. Gwarantują one realizację podstawowych zasad – prawa do obrony, kontradyktoryjności oraz równości stron. Niemniej jednak w niektórych sprawach tradycyjny model doręczeń – oparty na przesyłkach poleconych – bywa zbyt uciążliwy i niewspółmiernie obciąża zarówno sąd, jak i strony. Należy wtedy poszukiwać rozwiązań zapewniających ekonomikę procesową.

Przykład praktyczny – postępowania wieczystoksięgowe

Jednym z przypadków „problematycznych” postępowań jest postępowanie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (dalej „u.k.w.h.”) w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności[1]. W ramach takiego postępowania można, m. in. wykreślić służebność drogi, która wygasła[2].

Księgi wieczyste potrafią obejmować jednak dziesiątki, a nawet setki współwłaścicieli. Wytoczenie powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej wymaga uwzględnienia wszystkich tych osób jako uczestników procesu w charakterze pozwanych – po stronie pozwanej muszą uczestniczyć wszystkie osoby, których prawa mogą być dotknięte wpisem lub podlegają wpisaniu, inaczej sąd wezwie je do wzięcia udziału w postępowaniu[3]. Takie postępowania przyjmują charakter masowy.

W takich sprawach sąd, działając zgodnie z tradycyjną procedurą, musiałby kierować wezwania i zawiadomienia do wszystkich wskazanych w księdze wieczystej współwłaścicieli. W praktyce może to doprowadzić do znacznego wydłużenia postępowania, wysokich kosztów oraz przeszkód formalnych.

Art. 149¹ k.p.c. – narzędzie elastyczności

Odpowiedzią na powyższą trudność może być art. 149¹ ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego[4], który wprowadza wyjątek od formalizmu doręczeń w zakresie wezwań. Zgodnie z jego brzmieniem:

Sąd może wzywać strony, świadków, biegłych lub inne osoby w sposób, który uzna za najbardziej celowy, z pominięciem sposobów doręczeń przewidzianych w rozdziale 2, jeżeli uzna to za niezbędne do przyspieszenia rozpoznania sprawy. Wezwanie dokonane w ten sposób wywołuje skutki przewidziane w niniejszym kodeksie, jeżeli jest niewątpliwe, że doszło ono do wiadomości adresata w terminach określonych w art. 149 § 2 [przyp. co najmniej na 7 dni przed, a w sprawach pilnych – 3 dni].

Przepis ten daje sądowi narzędzie do elastycznego działania – pozwala zrezygnować z tradycyjnych form doręczeń na rzecz takich, które są bardziej skuteczne i adekwatne do realiów sprawy. Może to być np. zawiadomienie e-mailem, SMS-em czy telefonicznie – o ile tylko da się wykazać, że adresat faktycznie zapoznał się z treścią wezwania. Sąd powinien zatem dysponować dowodem dokonania wezwania, np. potwierdzeniem wysłania maila o oznaczonej treści na adres wskazany przez stronę w piśmie procesowym lub potwierdzeniem wysłania SMS o oznaczonej treści na numer telefonu komórkowego podany przez stronę w piśmie procesowym[5].

Warunkiem zastosowania regulacji jest stwierdzenie przez sąd, że w danej sprawie niezbędne jest odejście od zasad dokonywania doręczeń w procesie cywilnym (czyli sposobu przewidzianego w art. 131–147 k.p.c.), aby przyspieszyć jej rozpoznanie[6].

Powyższe narzędzie niekoniecznie należy traktować jako alternatywę w doręczeniach. Otwiera on drogę także do uzupełnienia procesu doręczeń, kierując do uczestników dodatkowe środki obok środków doręczeń kierowanych indywidualnie. Celem takiego działania jest zwiększenie szansy na zapoznanie się z wezwaniem przez wszystkich uczestników masowego postępowania. Jako przykład, w postępowaniu opisanym wyżej można zastosować narzędzia, takie jak wywieszenie ogłoszenia w przestrzeni ogólnodostępnej, w której regularnie przebywają adresaci, np. na tablicy ogłoszeń na klatce schodowej.

Czy strony mogą proponować metody doręczenia?

Choć przepis pozostawia decyzję sądowi, nic nie stoi na przeszkodzie, aby strona postępowania – szczególnie reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika – wyszła z inicjatywą usprawnienia sposobu doręczeń w danej sprawie. Może to być np.:

• utworzenie elektronicznej listy mailingowej dla współwłaścicieli,
• wykorzystanie systemu teleinformatycznego (np. Portalu Informacyjnego Sądu),
• połączenie doręczenia z ogłoszeniem w miejscu powszechnie dostępnym (tablica ogłoszeń, strona urzędu miasta).

Sąd, mając na uwadze celowość i konieczność usprawnienia postępowania, może taki wniosek uwzględnić – o ile jednocześnie nie naruszy to prawa stron do obrony.

Podjęcie decyzji przez sąd może zostać wsparte ze strony instytucjonalnej przez tworzenie wewnętrznych wytycznych dla wydziałów cywilnych w sprawach masowych, które ułatwiłyby sądom podejmowanie decyzji o takim uzupełniającym, a czasem nawet alternatywnym doręczeniu.

Granice elastyczności

Warto jednak podkreślić, że elastyczność nie może oznaczać dowolności. Doręczenia – nawet w uproszczonej formie – muszą spełniać podstawowy warunek: skutecznego powiadomienia adresata. Tylko wówczas wywołują one skutki procesowe i nie naruszają konstytucyjnych gwarancji sprawiedliwego procesu.

Należy także odróżniać wezwania (których dotyczy art. 149¹ k.p.c.) od doręczeń pism procesowych sensu stricto. Pomimo usprawnień w doręczeniach prezentowanych wyżej, odpisy pozwu dla pozwanych powinny zostać doręczone w tradycyjny sposób, chociaż i w tym zakresie, wraz z postępem technologicznym, można spodziewać się zmian w przyszłości.

Wnioski

Zastosowanie art. 149¹ k.p.c. może znacząco poprawić ekonomikę procesową, zwłaszcza w postępowaniach o charakterze masowym. Otwiera także drogę do większej elastyczności, przy jednoczesnym zachowaniu poszanowania podstawowych praw procesowych. Korzystne jest zatem wzmacnianie jego roli jako narzędzia do zarządzania złożonymi postępowaniami, a nie jedynie jako wyjątku w sytuacjach „awaryjnych”. Kluczowe pozostaje jednak jedno – wskazanie, że wybrana forma doręczenia jest nie tylko celowa, ale także skuteczna.

[1] Dz. U. 2025 poz. z dnia 18.03.2025.

[2] T. Czech, Księgi wieczyste i hipoteka. Komentarz. Tom I. Księgi wieczyste, wyd. II, LEX/el. 2024, art. 10.

[3]S Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2017 r. III CZP 31/17 Wezwanie przez sąd do udziału w sprawie w charakterze pozwanych na podstawie art. 195 § 1 i 2 k.p.c.

[4] Dz. U. 2024 poz. 1568 z dnia 23.10.2024.

[5] E. Stefańska [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom I. Art. 1-477(16), red. M. Manowska, LEX/el. 2022, art. 149(1).

[6] Ibidem.