Blog

Do przedmiotowo istotnych elementów zastrzeżenia kary umownej zalicza się określenie zobowiązania lub pojedynczego obowiązku, którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie rodzi obowiązek zapłaty kary umownej. Tym samym za każdym razem, gdy w umowie zastrzegana jest kara umowna, strony powinny precyzyjnie wskazać tytuł do jej naliczenia (np. nienależyte wykonanie umowy lub jednego ze świadczeń, do których dłużnik jest zobowiązany, wadliwość przedmiotu świadczenia, opóźnienie lub zwłokę w wykonaniu świadczenia), wskazując przy tym określoną jej wysokość albo sztywne kryterium odniesienia.

Podstawowym celem zastrzeżenia kary umownej jest ochrona interesu wierzyciela poprzez pokrycie szkody, którą poniósł on w związku z niewykonaniem przez dłużnika zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Oczywiście z tym zastrzeżeniem, że po uchwale SN 7 sędziów SN z 6 XI 2003 r. w praktyce uwypuklona została funkcja represyjna i prewencyjna. W uproszczeniu: strony wprowadzając karę umowną umawiają się na ryczałtowe odszkodowanie za wskazane w umowie przypadki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego.

Wobec jasnego brzmienia art. 483 § 1 k.c. kara umowna zastrzeżona nie może być zastrzegana w odniesieniu do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego – np. brak zapłaty ceny za sprzedany towar, zapłaty wynagrodzenia za dostawę towaru, opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego w postaci zapłaty ceny za sprzedany towar czy wynagrodzenia za dostawę towaru.

Brak zapłaty ceny czy wynagrodzenia sankcjonowany jest koniecznością zapłaty odsetek ustawowych bez konieczności zastrzegania w umowie tego obowiązku.

Kodeks cywilny statuuje tym samym swoisty dualizm umownych ryczałtów odszkodowawczych, utrzymując oddzielne zakresy ich stosowania. Do zobowiązań pieniężnych odnoszą się wyłącznie odsetki za opóźnienie, podczas gdy kara umowna zastrzeżona może być jedynie w związku ze świadczeniem niepieniężnym.

Jednym z celów powyższego rozwiązania jest zapobieganie obchodzenia – poprzez zastrzeganie kary umownej przy zobowiązaniach pieniężnych – zakazu ustalania odsetek powyżej poziomu odsetek maksymalnych.

Niedopuszczalność zastrzegania kary umownej do nienależytego wykonania powinna dotyczyć również tych przypadków, w których omawiane zastrzeżenie umowne związane zostało z nienależytym spełnieniem świadczenia pieniężnego w sposób pośredni lub ukryty. Na złożoność problematyki związanej z niedopuszczalnością łączenia w sposób pośredni lub ukryty kary umownej z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania pieniężnego, zwracała uwagę judykatura na płaszczyźnie badania ważności kary umownej zastrzeganej na wypadek odstąpienia od umowy wzajemnej. W wypowiedziach zwracano uwagę, że w klauzulach umownych przewidujących karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy nie chodzi o sankcję finansową wobec dłużnika z umowy wzajemnej za samo skorzystanie przez stronę przeciwną z uprawnienia do odstąpienia od umowy, lecz o karę w znaczeniu art. 483 § 1 k.c., której celem jest naprawienie szkody spowodowanej przez dłużnika niewykonaniem zobowiązania wynikającego z umowy, od której odstąpiono.

Jak wyjaśniono w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06 (OSP 2009, nr 4, poz. 39), zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy można zatem traktować jako formę uproszczenia redakcji warunków umowy, która pozwala na przyjęcie przez strony, że wypadki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, które uprawniają stronę do odstąpienia od umowy, stanowią jednocześnie podstawę do domagania się zapłaty kary umownej. Innymi słowy,   w przypadku, gdyby okazało się, że przyczyną odstąpienia było niewykonanie lub nienależyty wykonanie zobowiązania pieniężnego (np. brak zapłaty) to zastrzeżona kara umowna byłaby nieważna.

Kolejnym dobrym przykładem na konieczność złożonego badania czy dany obowiązek sankcjonowany przez karę umowną jest dopuszczalny w świetle przepisów kodeksu cywilnego, jest uchwała Sądu Najwyższego z 15 maja 1976 r. (III CZP 2/76). Sąd Najwyższy podczas analizy zagadnienie prawnego nie poprzestał na ocenie konkretnego postanowienia zastrzegającego karę umowną stanowiącego niewykonanie obowiązku niepieniężnego (uruchomienie produkcji towaru), lecz zbadał cel wprowadzenia przez strony tego obowiązku, którym okazało się spełnienie świadczenia pieniężnego (zapłata wynagrodzenia za przeniesienie wzoru użytkowego, który miał być wyprodukowany). Taka konfiguracja doprowadziła Sąd Najwyższy do kontestacji o nieważności kary umownej z uwagi, że służyła zabezpieczeniu roszczenia pieniężnego.

Klauzule nakładające na jedną stronę umowy obowiązek zakupu określonej ilości towarów lub usług są najczęściej w obrocie prawnym zastrzegane w umowach ramowych, wyznaczających sposób zawierania poszczególnych umów sprzedaży (dostawy), składających się na z góry określony kontyngent towarów lub usług. W tego typu umowach strony znają również z góry cenę (wynagrodzenie) jednostkowych towarów lub usług. Jedynym nieznanym elementem przyszłej sprzedaży lub dostawy pozostaje termin   i miejsce jego spełnienia świadczenia.

De facto w tych przypadkach kara umowna zastrzeżona jest za nienależyte spełnienie świadczenia pieniężnego (brak zapłaty sumy cen lub wynagrodzeń za ustalony kontyngent towarów lub usług) i ma na celu wyrównanie szkody ponoszonej przez wierzyciela na skutek nienależytego spełnienia świadczenia pieniężnego (braku zapłaty ceny lub wynagrodzenia).

Trudno zatem obronić tezę, że w omawianych przypadkach zastrzeżona kara umowna w świetle art. 483 § 1 kc nie jest nieważna. Chronionym interesem wierzyciela w omawianej sytuacji jest przecież pokrycie szkody, którą poniósł on w związku z niewykonaniem przez dłużnika zobowiązania o charakterze niepieniężnym (tj. zapłaty ceny).

Autor:

Bartosz Halejak – radca prawny, kancelaria Duraj Reck i Partnerzy.