Blog

1 października 2023 r. weszła w życie nowelizacja kodeksu karnego. Ustawodawca zaserwował nam m.in. prawdziwą rewolucję, jeśli chodzi o katalog kar. Pierwszą gruntowną zmianą jest usunięcie kary w postaci 25 lat pozbawienia wolności. Obecnie w jej miejsce została rozszerzona terminowa kara pozbawienia wolności, którą sądy będą mogły wymierzać od 1 miesiąca do 30 lat (do tej pory było to od 1 miesiąca do 15 lat). Efekt? Sądy będą mogły wymierzać wyższe kary za poszczególne przestępstwa, ponieważ górna granica została podniesiona aż do 30 lat. Kara 25 lat pozbawienia wolności była dotychczas przewidziana za konkretne przestępstwa stypizowane w kodeksie karnym. Obecna kara 30 lat pozbawienia wolności będzie miała zastosowanie do wszystkich przestępstw, w których nie jest oznaczona górna granica kary pozbawienia wolności. 

Nowelizacja wprowadza także zmniejszenie decyzyjności sądów przy wymierzaniu kary grzywny. Od teraz sądy będą zobligowane do wymierzenia grzywny w wysokości nie niższej od:

1.     50 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku;

2.     100 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat;

3.     150 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata.

Do tej pory sądy posiadały dyskrecjonalność w tym zakresie i to od swobodnej oceny materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie zależał wymiar grzywny, którą sąd określał poprzez wskazanie liczby stawek oraz wartości stawki – w przedziale od 10 stawek do 540, gdzie stawka dzienna nie mogła być niższa od 10 złotych, ani też przekraczać 2000 złotych. Aktualnie dolna granica stawki jest określona ustawowo, a sądy nie posiadają w tym zakresie dowolności. 

Bezwzględne dożywocie i brak możliwości warunkowego przedterminowego zwolnienia

Nowelizacja wprowadziła możliwość orzekania przez sądy o zakazie warunkowego zwolnienia w przypadku: 

–   wymierzenia skazanemu kary dożywotniego pozbawienia wolności jeżeli charakter i okoliczności czynu oraz właściwości osobiste sprawcy wskazują, iż jego pozostawanie na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób (art. 77 § 4 k.k.) lub 

–   wymierzenia skazanemu kary dożywotniego pozbawienia wolności jeśli sprawca wcześniej już został prawomocnie skazany za przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwu powszechnemu lub za przestępstwo o charakterze terrorystycznym na karę dożywotniego pozbawienia wolności albo karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 20 lat. 

Powyższe rozwiązanie jest szeroko krytykowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich, który wskazuje, że: „zakaz warunkowego przedterminowego zwolnienia przy skazaniu na karę dożywocia jest sprzeczny i z Konstytucją RP, i utrwalonym przez Trybunał w Strasburgu rozumieniem art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, a państwa-sygnatariusze EKPC z dużym prawdopodobieństwem nie będą wydawać Polsce osób  winnych czynów, za które grozi kara dożywotniego pozbawienia wolności”.  W ocenie specjalistów wprowadzenie bezwzględnego dożywocia może doprowadzić de facto do zwiększenia przestępczości, a także do zmniejszenia bezpieczeństwa w zakładach karnych, trudno bowiem przewidzieć jak się będzie zachowywał skazany w zakładzie, który nie ma perspektywy jego opuszczenia. 

Zaostrzenie odpowiedzialności nieletnich 

Ustawodawca rozszerzył również penalizację małoletnich. Do tej pory odpowiedzialności karnej na warunkach określonych w kodeksie karnym mogła zostać pociągnięta osoba, która ukończyła 17 lat, a w szczególnych przypadkach 15 lat (dotyczyło to najpoważniejszych przestępstw takich jak: zabójstwo, zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, sprowadzenie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego itd.). Aktualnie w przypadku tzw. zabójstwa kwalifikowanego np. ze szczególnym okrucieństwem lub w sytuacji, gdy sprawca jednym czynem doprowadza do śmierci więcej niż jednej osoby odpowiadać karnie może już 14 – latek. Ta zaostrzona odpowiedzialność warunkowana jest także stwierdzeniem uzasadnionego przypuszczenia, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

Do tej pory w przypadku małoletnich ustawodawca kładł nacisk przede wszystkim na resocjalizację, wychowanie i próbę przywrócenia małoletniego do społeczeństwa, w którym ten mógłby prawidłowo funkcjonować. Powyższa zmiana wyraźnie zaznacza odejście od dotychczasowej polityki i zwrócenie się w kierunku rygorystycznej penalizacji czynów popełnianych przez małoletnich.  

Przepadek pojazdu 

Duże emocje powstały w około obligatoryjnego przepadku pojazdu mechanicznego lub jego równowartości. Przepis wchodzi w życie 14 marca 2024 r. Ustawodawca mając na względzie zgłaszane uwagi, postanowił, że jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa pojazd nie stanowił wyłącznej własności sprawcy albo po popełnieniu przestępstwa sprawca zbył, darował lub ukrył podlegający przepadkowi pojazd, orzeka się przepadek równowartości pojazdu. Powyższa zmiana co prawda nie wprost, ale pośrednio prowadzi do zastosowania kolejnej sankcji materialnej względem sprawcy. Jednakże, sankcje materialne powinny być dostosowane do sytuacji majątkowej sprawy – w tym przypadku nie będzie miało to miejsca. Bez względu na sytuację majątkową sprawcy będzie on odpowiadał w wysokości wytyczonej wartością pojazdu jakim się poruszał. Rzecznik Prawo Obywatelskich kwestionuje zasadność wprowadzenia powyższej instytucji „obligatoryjność środka karnego opisanego w art. 44b k.k. prowadzić będzie do sytuacji, w których na sprawcę może zostać nałożony obowiązek zapłaty kilkuset tysięcy zł tylko dlatego, że dopuścił się on przestępstwa z wykorzystaniem drogiego środka komunikacji. Doprowadzi to do sytuacji, w której sądy będą zobligowane stosować reakcje karne nieadekwatne zarówno do wagi zdarzenia drogowego, stopnia winy sprawcy, jak i możliwości majątkowych i zarobkowych”.

Nowe kategorie przestępstw 

Od 1 października 2023 r. katalog przestępstw stypizowanych w kodeksie karnym został poszerzony o nowe czyny, które od teraz będą kryminalizowane. Wśród najciekawszych znajdziemy: 

–  Przyjęcie zlecenia zabójstwa określono w art. 148a k.k. 

§ 1. Kto przyjmuje zlecenie zabójstwa człowieka w zamian za udzieloną lub obiecaną korzyść majątkową lub osobistą, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15. 

§ 2. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1, kto przed wszczęciem postępowania karnego ujawnił wobec organu powołanego do ścigania przestępstw osobę lub osoby zlecające zabójstwo oraz istotne okoliczności popełnionego czynu.

–   Uchylanie się od wykonania obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznana krzywdę określone w art. 244c k.k.

§  1. Kto uchyla się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki,

podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§  2. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1, który wykonał w całości orzeczony wobec niego środek kompensacyjny nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego.

§  3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

–  Kradzież karty bankomatowej art. 278 § 1a k.k.

§1a. Tej samej karze podlega, kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą kartę uprawniającą do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego.

–   Kradzież szczególnie zuchwała art. 278 § 3a k.k. 

§  3a. Kto dopuszcza się kradzieży szczególnie zuchwałej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

–   Zabór tablicy rejestracyjnej pojazdu art. 306c k.k. 

§  1. Kto dokonuje zaboru tablicy rejestracyjnej pojazdu mechanicznego, umożliwiającej dopuszczenie tego pojazdu do ruchu na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, albo w celu użycia za autentyczną tablicę rejestracyjną pojazdu mechanicznego podrabia lub przerabia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§  2. Tej samej karze podlega, kto używa tablicy rejestracyjnej pojazdu mechanicznego nieprzypisanej do pojazdu, na którym ją umieszczono, albo używa jako autentycznej podrobionej lub przerobionej tablicy rejestracyjnej pojazdu mechanicznego.

Jak oceniają zmiany poszczególne grupy? 

W lipcu ubiegłego roku, jeszcze przed głosowaniem przez Senat nad nowelizacją kodeksu karnego, prezes  Naczelnej Rady Adwokackiej – adw. Przemysław Rosati opowiedział się stanowczo za odrzuceniem przez Senat w całości. 

Naczelna Rada Adwokacka wskazywała, że: 

–   uchwalona przez Sejm nowelizacja Kodeksu karnego nie ograniczy przestępczości, za to spowoduje zwiększenie liczby więźniów i wydłuży czas ich pobytu w zakładach karnych; 

–   skutkiem uchwalonych przez Sejm przepisów będzie także wzrost kosztów utrzymania systemu penitencjarnego oraz problemów z readaptacją skazanych po wyrokach.

Zdaniem NRA – represyjna polityka kryminalna nie stanowi żadnego przejawu nowoczesności, lecz jest wypróbowanym narzędziem, po które sięgają państwa totalitarne lub te, które dopiero próbują w tym kierunku podążać, a projektowana ustawa opiera się na trzech fałszywych fundamentach: 1) populizmu penalnego, 2) nadmiernej kazuistyki i 3) nonszalancji wobec skutków społecznych i ekonomicznych przyjętego rozwiązania.

Rzecznik Praw Obywatelskich chociaż pozytywnie ocenił zmianę prowadzącą do wyeliminowania przepisu art. 15 zzr1 ustawy covidowej^[1], który wprowadzał wstrzymanie biegu przedawnienia karalności czynu oraz przedawnienia wykonania kary w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe, to negatywnie wypowiedział się w zakresie ogólnego kierunku polityki karnej wskazując, że jej „zaostrzenie nie znajduje  uzasadnienia w świetle policyjnych danych statystycznych.” RPO krytycznie ocenia także aprioryczne wydłużenie okresu odbywania kary, po którym skazany na dożywotnie pozbawienie wolności może starać się o uzyskanie warunkowego zwolnienia z 25 do 30 lat i całkowite wyłączenie możliwości ubiegania się przez skazanego o uzyskanie warunkowego przedterminowego zwolnienia, wskazując, że rozwiązania takie pozostają w sprzeczności z gwarancjami wynikającymi art. 3 EKPC, który stanowi, że nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.

Tym samym praktycy i specjaliści w zakresie prawa karnego materialnego negatywnie podchodzą do przyjętych zmian wskazując na możliwość łamania podstawowych praw jednostki i ograniczenie prawa do obrony. Kierunek zmian uwidacznia zmianę podejścia ustawodawcy, który z roku na rok stosuje co raz bardziej agresywną politykę penalną. Niestety działania te nie wywołują skutków w postaci zmniejszenia przestępczości w Polsce. 

^[1] Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz.U.2023.1327)