Działalność prowadzona indywidualnie przez osoby fizyczne jest zdecydowanie najpopularniejszą formą wykonywania działalności gospodarczej w Polsce. Przygotowanie przedsiębiorstwa, prowadzonego w takiej formie, na jego przejście na kolejne pokolenie rodzinnego biznesu, jak również sam proces tego przechodzenia, nierzadko wywierają destrukcyjny wpływ na przedsiębiorstwo. Do 2018 r. w Polsce brak było szczególnych instrumentów prawnych tzw. planowania sukcesyjnego. Przygotowanie i przebieg sukcesji następowały w oparciu o ogólne zasady przechodzenia zobowiązań prawa prywatnego, z wykorzystaniem czynności prawnych między żyjącymi lub na wypadek śmierci oraz ogólne zasady przechodzenia zobowiązań publicznoprawnych. Nierzadko też zainteresowani przedsiębiorcy sięgali (i sięgają w dalszym ciągu) do zagranicznych instrumentów planowania sukcesyjnego (jak np. fundacja rodzinna czy trust).
W dniu 25 listopada 2018 r. weszła życie ustawa z dnia (Dz. U. poz. 1629 z późn. zm. Zw. dalej „u.z.s.”). Dodatkowo, w wyniku nowelizacji, z dniem 1 stycznia 2020 r., zakres regulacji przywołanej ustawy uległ rozszerzeniu. W obecnym kształcie w u.z.s. uregulowano: zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem, na wypadek śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG (art. 1 pkt 1 u.z.s.), zasady zarządu, wykonywanego przez, nie będącego przedsiębiorcą, małżonka, zmarłego przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG (art. 1 pkt 2 u.z.s.), zasady przejęcia decyzji związanych z przedsiębiorstwem (tj. koncesji, zezwoleń, licencji oraz pozwoleń, wydanych wobec zmarłego przedsiębiorcy – art. 1 pkt 3 u.z.s.). W Rozdziale 7a u.z.s. uregulowano mechanizm „przeniesienia decyzji związanych z przedsiębiorstwem” w sytuacji zbycia przedsiębiorstwa. W Rozdziale 8 u.z.s. uregulowano zasady funkcjonowania zarządu sukcesyjnego powołanego w miejsce zmarłego wspólnika spółki cywilnej. Nadto w Rozdziale 11a uregulowano tymczasowe wykonywanie praw z udziału małżonka przedsiębiorcy w przedsiębiorstwie przez tymczasowego przedstawiciela (jeżeli w chwili śmierci małżonka przedsiębiorcy wpisanego do CEIDG, przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551 k.c. stanowiło w całości mienie przedsiębiorcy i jego małżonka niebędącego przedsiębiorcą wpisanym do CEIDG.
Regulacje opisane wyżej ocenianie są aktualnie jako niewystarczające, odnoszące się wprawdzie do dużej liczby przedsiębiorców (tych którzy we własnym imieniu wykonują działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG oraz w formie spółki cywilnej), jednak pozostawiające poza marginesem mniejszą liczbę, za to znacznie większych przedsiębiorców, o bardziej skomplikowanej formie organizacyjnej.
Podstawowe instrumenty prawne u.z.s. to:, „przedsiębiorstwo w spadku”, „zarząd sukcesyjny”, tryb potwierdzenia lub przejścia „decyzji związanych z przedsiębiorstwem”, „tymczasowy przedstawiciel”.
I.
„Przedsiębiorstwo w spadku” to, ogólnie rzecz ujmując, masa majątkowa obejmująca składniki niematerialne i materialne służące do wykonywania działalności gospodarczej, poddana zarządowi sukcesyjnemu, o ile zostanie on ustanowiony. Termin ten odnosi się również do wymienionej masy majątkowej w okresie przejściowym, tj. od śmierci przedsiębiorcy do czasu powołania zarządu sukcesyjnego albo do czasu wygaśnięcia uprawnienia do jego powołania – w tym czasie osoby uprawnione mogą dokonywać czynności koniecznych do zachowania majątku przedsiębiorstwa w spadku i możliwości prowadzenia tego przedsiębiorstwa w przyszłości.
Wspomniana masa majątkowa będzie obejmowała przede wszystkim przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551 k.c., które w chwili śmierci przedsiębiorcy w całości znajdowało się w majątku przedsiębiorcy. Ale nie tylko – jak słusznie podnoszą komentatorzy rozwiązań przyjętych w u.z.s., przedsiębiorstwem w spadku może być tak przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551 k.c., jak i jakikolwiek inny zespół składników przeznaczonych do wykonywania działalności gospodarczej, mimo że nie stanowią one przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551 k.c. Pojęcie przedsiębiorstwa w spadku należy uznać za synonim mienia przeznaczonego do prowadzenia działalności gospodarczej.
Przedsiębiorstwo w spadku jest podatnikiem i jednostką organizacyjną zobowiązaną do uiszczenia opłaty skarbowej (art. 49 i 50 u.z.s.).
II.
„Zarząd sukcesyjny” to zbiór zasad powoływania i wykonywania tymczasowego zarządu przedsiębiorstwem w spadku. Najistotniejszą cechą zarządu sukcesyjnego jest jego tymczasowość.
Zarząd sukcesyjny na wypadek śmierci przedsiębiorcy, może zostać ustanowiony przez przedsiębiorcę za jego życia. Podstawowe cechy tego trybu to: forma pisemna pod rygorem nieważności, wymogi osobiste dotyczące zarządcy, wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG pod rygorem nieważności, możliwość wskazania prokurenta z kompetencją do objęcia funkcji zarządcy po śmierci przedsiębiorcy. W tym trybie zarząd sukcesyjny zostaje powołany z chwilą śmierci przedsiębiorcy (art. 6 do 10 u.z.s.). Zarząd sukcesyjny na wypadek śmierci przedsiębiorcy może zostać ustanowiony także po śmierci przedsiębiorcy przez „potencjalnych” właścicieli przedsiębiorstwa w spadku (art. 12 i n. u.z.s.). Istotne cechy tego trybu to powołanie zarządcy oraz zgoda osób reprezentujących co najmniej 85/100 udziałów przedsiębiorstwa w spadku, w formie aktu notarialnego, pod rygorem nieważności, oświadczenie o wielkości udziałów w przedsiębiorstwie w spadku i zapewnienie spadkowe składane przed notariuszem pod rygorem odpowiedzialności karnej. Zarząd sukcesyjny zostaje powołany z chwilą wpisu do CEIDG. Uprawnienie do powołania zarządu sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy wygasa po upływie 2 miesięcy od jego śmierci. Jeśli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony za życia, w okresie od śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego albo do dnia wygaśnięcia uprawnienia do jego ustanowienia, osoby uprawnione mogą podejmować wyłącznie czynności zachowawcze.
Ustanowienie zarządu sukcesyjnego jest fakultatywne w tym sensie, że możliwą jest sukcesja przedsiębiorstwa na zasadach ogólnych, wedle reguł przewidzianych dla dziedziczenia, z pominięciem rozwiązań przyjętych w u.z.s..
Od chwili ustanowienia zarządu sukcesyjnego zarządca sukcesyjny ma kompetencję do wykonywania praw i obowiązków zmarłego przedsiębiorcy, wynikających z wykonywanej przez niego działalności gospodarczej. Co do zasady kontynuowane są stosunki umowne, związane z działalnością przedsiębiorstwa w spadku, w których pozostawał zmarły przedsiębiorca. Na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy kontynuowane są również stosunki pracownicze. Zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym ale na rachunek przedsiębiorstwa którym zarządza. Zarządca sukcesyjny posługuje się dotychczasową firmą przedsiębiorcy z dodaniem oznaczenia „w spadku”. Ustawa uregulowała również stosunki pomiędzy zarządcą sukcesyjnym a właścicielami przedsiębiorstwa w spadku.
Zarząd sukcesyjny przewidziany został również w przypadku śmierci jednego ze wspólników spółki cywilnej. W przypadku gdy zastrzeżono, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki cywilnej na jego miejsce i został ustanowiony zarząd sukcesyjny, prawa spadkobierców wspólnika w spółce wykonuje zarządca sukcesyjny. W przypadku gdy nie zastrzeżono, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki cywilnej na jego miejsce, a został ustanowiony zarząd sukcesyjny, z chwilą śmierci wspólnika jego spadkobiercy wchodzą do spółki na jego miejsce, jeżeli pozostali wspólnicy wyrażą na to zgodę. Gdy na skutek śmierci wspólnika w spółce cywilnej pozostaje jeden wspólnik, spółka ulega rozwiązaniu z upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci wspólnika, chyba że wcześniej został ustanowiony zarząd sukcesyjny. Przepisy ustawy odnoszące się do przedsiębiorstwa w spadku stosuje się odpowiednio do udziału przedsiębiorcy w majątku wspólnym wspólników spółki cywilnej. Zarządca sukcesyjny prowadzi sprawy spółki oraz reprezentuje ją na zasadach obowiązujących zmarłego wspólnika od dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego (art. 46 i nast. u.z.s.).
Wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego. Jak zaznaczono na wstępie zadaniem zarządu sukcesyjnego jest tymczasowe zarządzanie przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy lub wspólnika spółki cywilnej. Zarząd sukcesyjny wygasa więc wtedy kiedy odpada faktyczna podstawa jego bytu. Art. 59 u.z.s. wśród w klauzuli przyczyn wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego wymienia między innymi uprawomocnienie się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości, dokonanie działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku. Jako instytucja tymczasowa, zarząd sukcesyjny co do zasady nie może trwać dłużej niż 2 lata od śmierci przedsiębiorcy (wygasa z upływem tego terminu).
III.
Przejście decyzji związanych z przedsiębiorstwem, w przypadku śmierci przedsiębiorcy.
„Decyzje związane z przedsiębiorstwem” to koncesje, zezwolenia, licencje oraz pozwolenia, wydane wobec przedsiębiorcy, wykonującego we własnym imieniu działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG, w formie decyzji organu administracji publicznej, związane z wykonywaną przez niego działalnością gospodarczą, (art. 1 pkt 3 u.z.s.). Ustawa reguluje również „przechodzenie” wpisów w rejestrach urzędowych (wymaganych do prowadzenia określonej działalności).
Co do zasady, w przypadku śmierci przedsiębiorcy, decyzja związana z przedsiębiorstwem wygasa:
(1) z upływem trzech miesięcy od dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego (jeżeli został on ustanowiony) chyba że w tym terminie, przez zarządcę, został złożony wniosek, o którym mowa w art. 38 ust. 1 u.z.s. tj. wniosek o potwierdzenie decyzji,; albo
(2) z upływem sześciu miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy (jeżeli nie został ustanowiony zarząd sukcesyjny) lub z upływem sześciu miesięcy od dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego chyba, że w tym terminie został złożony, przez właściciela przedsiębiorstwa w spadku, wniosek o przeniesienie decyzji, o którym mowa w art. 42 ust. 1 albo 5. [art. 37 ust. 1 pkt 1) i 2) i art. 43 ust. 1 u.z.s.]
Powyższa regulacja stanowi odejście od zasady, że decyzja związana z przedsiębiorstwem, co do zasady, wygasała z chwilą śmierci indywidulanego przedsiębiorcy. Aktualnie, nawet w przypadku braku jakiejkolwiek aktywności potencjalnych nabywców przedsiębiorstwa (np. spadkobierców), decyzja wygasa najwcześniej z upływem 5 lub 6 miesięcy.
Zatem właściwy organ administracji publicznej, w przypadku złożenia zasadnego wniosku, w terminie i przez uprawnioną osobę, potwierdza, bądź przenosi decyzję związaną z przedsiębiorstwem (z wyłączeniem decyzji, o których mowa w art. 36 u.z.s.).
W rozdziale 7 u.z.s. uregulowano również zasady dokonywania zmiany wpisów do rejestrów działalności regulowanej oraz innych rejestrów. Zgodnie z art. 45 ust. 2 i 3 u.z.s. wpis przedsiębiorcy do rejestru nie podlega wykreśleniu z chwilą jego śmierci, jeżeli zarządca sukcesyjny, w terminie 1 miesiąca od ustanowienia zarządu sukcesyjnego, złoży do organu prowadzącego rejestr wniosek o zmianę oznaczenia działalności przedsiębiorcy.
Przejście decyzji związanych z przedsiębiorstwem, w przypadku zbycia przedsiębiorstwa.
Ustawodawca zastrzegł, że regulacja nie dotyczy wszystkich transakcji zbycia przedsiębiorstwa. Ograniczenie wprowadzono w oparciu o kryteria: cech podmiotowych zbywcy i nabywcy oraz przedmiotu umowy. Przewidziano, iż „przeniesienie decyzji związanych z przedsiębiorstwem”, może odbyć się w oparciu o omawianą regulację, jeśli nabywcą jest przedsiębiorca, który na podstawie umowy nabył przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551 k.c. w całości (w tym osoba prawna albo jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1 k.c., do której wniesiono przedsiębiorstwo tytułem wkładu) jeżeli nabycie przedsiębiorstwa nastąpiło bezpośrednio od przedsiębiorcy wykonującego we własnym imieniu działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG (1); przedsiębiorcy wykonującego we własnym imieniu działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG i jego małżonka (2); przedsiębiorców będących wspólnikami spółki cywilnej (3) (art. 45b u.z.s.).
Nabywca przedsiębiorstwa może złożyć do organu administracji publicznej, który wydał decyzję związaną z przedsiębiorstwem, wniosek o przeniesienie na niego decyzji w terminie trzech miesięcy od dnia nabycia przedsiębiorstwa (art. 45c.1 u.z.s.). Jeśli nabywca nie złoży wniosku we wskazanym terminie decyzja związana z przedsiębiorstwem wygasa z upływem trzech miesięcy od dnia nabycia przedsiębiorstwa. Nabywca przedsiębiorstwa może wykonywać uprawnienia wynikające z decyzji związanej z przedsiębiorstwem od dnia złożenia wniosku o przeniesienie na niego tej decyzji.
IV.
Zarząd spadkiem wykonywany przez tymczasowego przedstawiciela.
Zarząd spadkiem, w zakresie praw z udziału małżonka przedsiębiorcy w przedsiębiorstwie, może być wykonywany przez tymczasowego przedstawiciela na zasadach określonych w Rozdziale 11a u.z.s., jeżeli w chwili śmierci małżonka przedsiębiorcy wpisanego do CEIDG, przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551 k.c. stanowiło w całości mienie przedsiębiorcy i jego małżonka, niebędącego przedsiębiorcą wpisanym do CEIDG.
Ten tryb przejęcia zarządu przedsiębiorstwem, jest „ułatwioną” wersją zarządu sukcesyjnego, ułatwioną dla małżonka zmarłego przedsiębiorcy, ale tylko w warunkach wskazanych w art. 60a u.z.s.
Tryb powołania tymczasowego przedstawiciela jest analogiczny, do tego który odnosi się do zarządcy sukcesyjnego. Charakter regulacji wskazuje, że rolą tymczasowego przedstawiciela jest zachowanie przedsiębiorstwa w stanie umożliwiającym jego prowadzenie w przyszłości, nie zaś prowadzenie działalności gospodarczej.
Podsumowanie:
Zarząd sukcesyjny, przedsiębiorstwo w spadku, przejście decyzji związanych z przedsiębiorstwem, to instrumenty prawne, pozwalające na stworzenie i realizację planu sukcesji przedsiębiorstwa prowadzonego indywidualnie przez osobę fizyczną oraz w formie spółki cywilnej, a także na płynną kontynuację prowadzonej działalności gospodarczej (zarówno w sferze prawa prywatnego jak i publicznego), na wypadek śmierci lub przeniesienia własności niektórych przedsiębiorstw.
Wymienione wyżej instrumenty prawne zapewniają niektórym przedsiębiorcom warunki do zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa po ich śmierci, poprzez zniwelowanie niekorzystnych skutków powodowanych przez: 1. Długotrwałość procedur związanych ze stwierdzeniem nabycia spadku i jego działem, zwłaszcza w przypadku braku aktywności, porozumienia czy współpracy między spadkobiercami, koniecznością uregulowania kwestii formalnej reprezentacji małoletnich spadkobierców; i 2. Konieczność rejestracji działalności, pozyskania pracowników /odnowienia stosunków pracy, kooperantów i klientów, konieczność uzyskania niezbędnych pozwoleń i zgód organów administracji publicznej.
Regulację należy ocenić pozytywnie. Szczególnie jeśli spojrzeć z punktu widzenia negatywnych konsekwencji, które spotkają przedsiębiorcę nieprzygotowanego do sukcesji przedsiębiorstwa (spojrzenie z punktu widzenia korzyści z zastosowania omówionych instrumentów prawnych, zawsze pozostawi wrażenie niedosytu z uwago na to, że regulacja zajmuje się tylko niewielkim fragmentem problemu planowania sukcesyjnego w prawie polskim). Oczywistym jest, że w aktualnym stanie prawnym, poprzez fachowe doradztwo, powinno dążyć się do jak najszerszego upowszechnienia planowania sukcesyjnego za życia przedsiębiorcy.
