Blog

Do najważniejszych aktów prawnych, które zapewniają prawa dziecka należą: Konstytucja RP (art. 72), Konwencja Praw Dziecka (art. 2) oraz Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (art. 1 ust. 2)^[1]. W świetle przytoczonych przepisów obowiązek ochrony praw dziecka ze strony państwa, a więc m.in. prawa do wychowania w rodzinie, jest niepodważalny. 

Preambuła Konwencji o Prawach Dziecka postrzega rodzinę jako podstawową komórkę społeczną oraz naturalne środowisko rozwoju dziecka, z czego wywodzi konieczność objęcia jej ochroną i wsparciem. Dalej zaznacza, że dziecko ma możliwość otrzymania pomocy ze strony Państwa, jeżeli zostanie czasowo lub na stałe pozbawione opieki swojej rodziny bądź nie będzie mogło w niej pozostać ze względu na swoje dobro (art. 20 ust. 1). Państwa-strony, w zgodzie z prawem wewnętrznym, zapewniają takiemu dziecku opiekę zastępczą, a jeśli jest to niezbędne – umieszczenie w odpowiedniej instytucji, która powołana jest do sprawowania opieki nad dziećmi (art. 20 ust. 3). Jednakże w Preambule akt jasno zaznacza, że ze względu na prawo do wychowania w rodzinie, sprawą nadrzędną dla państwa jest umożliwienie dziecku pozostania w domu rodzinnym. 

W myśl art. 72 Konstytucji RP, każdy ma prawo żądać, aby organy władzy publicznej ochroniły dziecko przed takimi zjawiskami jak przemoc, okrucieństwo, wyzysk i demoralizacja. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy ze strony władz publicznych. Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny, przepisy Konstytucji wskazują wyraźnie, iż ochrona praw dziecka należy do „wyjątkowo doniosłych” wartości konstytucyjnych^[2]. Prawo dziecka do wychowania w prawidłowo funkcjonującej rodzinie wynika przede wszystkim z art. 18 Konstytucji RP, a także z treści aktów prawnych niższej rangi, które odnoszą się do rodziny czy też dobra dziecka. 

Ogół powyższych rozważań ukazuje jak silnie ugruntowane jest prawo do wychowania w rodzinie w polskim ustawodawstwie oraz aktach prawa międzynarodowego, które należą do systemu prawa Rzeczypospolitej. Ustawodawca zdaje się zauważać niezastąpioną rolę środowiska rodzinnego wobec czego roztacza nad nim kompleks regulacji ochronnych i instytucji wsparcia. Tym samym, podstawowym zadaniem państwa jest wsparcie rodziny w razie niemożności zapewnienia odpowiedniego poziomu opieki przez rodziców, a w konsekwencji nie realizowania przez nich obowiązków opiekuńczo-wychowawczych względem dziecka. 

Piecza zastępcza w zamierzeniu ma charakter tymczasowy

Zasada subsydiarności głosi, że do umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej może dojść dopiero wówczas, gdy uprzednio zastosowane środki, które określone zostały w art. 109 k.r.o. § 2 pkt 1-4 oraz formy pomocy rodzicom dziecka zawarte w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, nie doprowadziły do usunięcia stanu zagrożenia dobra dziecka (art. 112³ § 1 k.r.o.). W dalszej części przepis statuuje wyjątek, tj. konieczność niezwłocznego zapewnienia dziecku pieczy zastępczej ze względu na poważne zagrożenie dobra dziecka – przede wszystkim zagrożenia jego życia lub zdrowia. Na podstawie art. 109 k.r.o. sąd opiekuńczy uprawniony jest do wydania zarządzenia, w którym określi, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu albo do nałożenia na rodziców innego ograniczenia, poddania wykonywania władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego lub skierowania małoletniego do organizacji, instytucji powołanej do przygotowania zawodowego czy też do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi. 

Wobec powyższego umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej powinno nastąpić jeżeli wszystkie z form pomocy rodzicom wymienionych w art. 112³ k.r.o. okazały się zawodne. Piecza zastępcza należy do ograniczeń władzy rodzicielskiej, które szczególnie głęboko sięgają w sferę uprawnień rodziców. Dlatego środek ten powinien być stosowany dopiero wtedy, gdy inne zarządzenia nie dały pożądanego wyniku lub gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy można uznać, że takiego wyniku nie dadzą^[3]. Pomoc społeczna powinna znajdować zastosowanie, jeżeli określona rodzina, mimo aktywności własnej, nie jest w stanie przezwyciężyć trudności życiowych. Dziecko można umieścić w instytucji pieczy zastępczej o charakterze trwałym dopiero wówczas, gdy zapewnienie opieki i wychowania przez rodziców pozostaje niemożliwe, pomimo udzielonej pomocy. 

Z zasady subsydiarności wynika więc, że państwo nie powinno ingerować w życie rodziny bez koniecznej potrzeby, a jeżeli, mimo przedstawionych okoliczności, interwencja pozostaje nieunikniona, to powinna rozpocząć się od takich form wspierania rodziny, które nie zakładają rozdzielenia dziecka i jego rodziców^[4]. Artykuł 112³ k.r.o. stanowi wyraz preferencji ustawodawcy, aby najpierw wspierać rodzinę. Powyższe prowadzi do wniosku, że to od realiów sprawy zależeć będzie możliwość umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, przy czym takie rozwiązanie, jako wiążące się z odseparowaniem dziecka, powinno mieć charakter wyjątkowy. Prawo dziecka do wychowania w rodzinie naturalnej i sprawowanie pieczy przez rodziców biologicznych są nadrzędne względem pieczy zastępczej. Należy jednak zasygnalizować, że możliwe jest zaistnienie sytuacji, w której zajdzie potrzeba natychmiastowego odebrania dziecka rodzinie albo gdy sami rodzice zmierzają do umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej. 

Natomiast zasada tymczasowości pieczy zastępczej została jednoznacznie określona w art. 112⁴ k.r.o. i odnosi się do charakteru pobytu dziecka poza rodziną. Wyraża się w tym, że poza wyjątkowymi przypadkami, piecza zastępcza nie ma charakteru trwałego^[5]. Dlatego w jej trakcie należy przygotowywać dziecko do powrotu do rodziny, która dzięki pracy prowadzonej przez służby socjalne powinna nabierać zdolności do podjęcia swych funkcji opiekuńczych. Oddzielenie dzieci od domu rodzinnego winno być postrzegane jako środek, który należy zakończyć tak szybko, jak tylko pozwolą na to okoliczności. Wszelkie tymczasowe rozwiązania opiekuńcze powinny odpowiadać ostatecznemu celowi w postaci połączenia rodziców biologicznych z dzieckiem^[6]. Istotą tego przepisu jest więc moment zakończenia pieczy zastępczej, który co do zasady powinien nastąpić wtedy, gdy dziecko może powrócić do rodziny naturalnej albo zostać przysposobione^[7]. 

Przekonanie o tymczasowości rozdzielenia dziecka i jego rodziców naturalnych znajduje odzwierciedlenie również w wyroku ETPC z 18 grudnia 2008 roku^[8]. Trybunał stwierdza w nim, że piecza zastępcza powinna zakończyć się, kiedy tylko pozwolą na to okoliczności. Wymaga, aby przed zastosowaniem tej instytucji rozważone zostały alternatywne działania. W trakcie pieczy zastępczej państwo winno podtrzymywać kontakt pomiędzy członkami rodziny, włącznie, gdy jest to możliwe, z nierozdzielaniem rodzeństwa oraz podejmować starania na rzecz reintegracji dziecka z rodziną. 

Z drugiej strony M. Andrzejewski zauważa, że w przypadkach, w których pomimo wysiłków nie da się przywrócić dziecka jego rodzicom lub też w sytuacji gdy od początku wiadomo, że osiągnięcie tego celu jest niemożliwe, należy podjąć próbę stworzenia dziecku zastępczego środowiska rodzinnego o charakterze trwałym^[9]. Nie można przyjmować, że dziecko zawsze i za wszelką cenę miałoby powrócić do domu rodzinnego^[10].

Zasada tymczasowości obliguje jednostki odpowiedzialne za organizację pieczy oraz sąd opiekuńczy do regularnej weryfikacji zasadności dalszego pobytu dziecka poza rodziną. Organizator rodzinnej pieczy zastępczej, co najmniej raz na 6 miesięcy, przekazuje odpowiedniemu sądowi informacje dotyczące sytuacji osobistej dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka oraz związane z położeniem jego rodziny biologicznej (art. 47 ust. 5 u.w.r.p.z.). Ocena sytuacji zakłada ustalenie czy możliwym jest, aby dziecko wróciło do rodziny, a jeśli nie ma takiej możliwości i przesłanki powodujące umieszczenie dziecka w pieczy utrzymują się, mimo udzielonej rodzicom pomocy – podjęcie decyzji o wszczęciu z urzędu postępowania o pozbawienie rodziców dziecka władzy rodzicielskiej. 

Formy interwencji ze strony państwa, w tym piecza zastępcza, powinny stanowić dla rodziny pomoc, tudzież uzupełnienie, a nie próbę jej zastąpienia^[11]. Ewolucja pieczy zastępczej to proces długotrwały oraz złożony. Ponadto, ze względu na powiązanie z takimi zagadnieniami jak dobro dziecka i dobro rodziny czy prawo do wychowania w rodzinie, wyjątkowo wieloaspektowy. Parafrazując M. Andrzejewskiego, jeżeliby odnieść rozwój tego procesu do tygodnia, to w chwili obecnej mielibyśmy środę około południa, a może pod wieczór^[12]. 

 

Przypisy:

^[1] Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, (tekst jedn. Dz.U. 2000 nr 6 poz. 69 ze zm.).

^[2] Zob. wyr. TK z 15.11.2000 r., P. 12/19, OTK-A 2000, Nr 7, poz. 260.

^[3] Zob. J. Zajączkowska-Burtowy, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.: M. Habdas, M. Fras), Warszawa 2021, s. 1062. 

^[4] Zob. W. Stojanowska, M. Safjan, Europejskie standardy prawne a polskie prawo rodzinne, (w:) Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego, (red.: B. Czech), Katowice 1997, s. 219.

^[5] Zob. post. SO w Sieradzu z 06.12.2019 r., I Ca 165/19, niepubl.

^[6] Zob. A. Patryk, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.: M. Załucki), Warszawa 2023, s. 565.

^[7] Zob. K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2020, s. 850; J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2016, s. 163. 

^[8] Zob. wyr. ETPC z 18.12.2008 r., 39948/06, Savina v. Ukraina, Legalis

^[9] Zob. M. Andrzejewski, Ewolucja pieczy zastępczej przez pryzmat nowych regulacji prawnych, Teologia i Moralność 2012, t. 11, s. 106. 

^[10] Zob. S. Nitecki, A. Wilk, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz, Warszawa 2015, s. 45.

^[11] Zob. D. Wosik-Kawala, Dziecko wychowywane w rodzinie zastępczej, Wychowanie w Rodzinie 2015, Nr 11, s. 273.

^[12] Zob. M. Andrzejewski, Domy na piasku, Poznań 2007, s. 204.