Blog

Zasadniczo do umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej dochodzi na mocy orzeczenia sądu, jednak należy zaznaczyć, że ustawodawca wskazuje również tryb, który znajduje zastosowanie w razie pilnej konieczności (art. 35 ust. 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej)^[1].

Orzeczenie sądu w tym przedmiocie nie powinno zapadać pochopnie, pospiesznie oraz w wyniku postępowania przeprowadzonego w sposób niedbały. Każda sprawa, która dotyczy małoletniego charakteryzuje się delikatnością i wymaga dużej ostrożności, ponieważ nieuzasadnione rozdzielenie małoletniego z rodzicami może w sposób negatywny odbić się na jego późniejszym stanie psychicznym^[2]. Jak wskazał ETPC, ważne jest również to, aby zainicjowane rozwiązania odznaczały się proporcjonalnym charakterem^[3]. W kwestiach dotyczących umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, duże znaczenie ma także czas – przede wszystkim nie powinno dochodzić do sytuacji, w których orzeczenie zapada ze znacznym opóźnieniem, negatywnie wpływającym na dobro małoletniego. 

Sądem właściwym do orzekania o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej jest na podstawie art. 568 k.p.c. sąd opiekuńczy. Przechodząc do zagadnienia właściwości miejscowej, należy stwierdzić, że orzeczenie powinno zapaść w sądzie rodzinnym najbliższym miejscu zamieszkania dziecka^[4]. Miejscem zamieszkania dziecka, pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z nich, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone jej wykonywanie. W razie niemożności wskazania takiego miejsca, odpowiednim sądem będzie sąd miejsca pobytu, a dalej – Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy (art. 569 § 1 k.p.c.). Warto nadmienić, że orzeczenie o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej może zapaść również w procesie rozwodowym rodziców.

Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej następuje w trybie postępowania nieprocesowego^[5], w ramach rozpoznawania przez sąd spraw z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi, jako wynik orzekania o przysługującej rodzicom władzy rodzicielskiej (art. 579 i n. k.p.c.). Właściwym rodzajem orzeczenia w tej sprawie jest postanowienie, które odznacza się tym, że jest zarówno skuteczne, jak i wykonalne z chwilą ogłoszenia. W sytuacji, w której ogłoszenia nie było – z chwilą ich wydania. 

W opinii Sądu Najwyższego, wyrażonej w postanowieniu z 13 grudnia 2013 roku, postępowanie może być wszczęte na wniosek każdego z rodziców małoletniego dziecka^[6]. Poparcie dla takiej możliwości należy wywodzić z istoty władzy rodzicielskiej. W dalszej treści podkreślono jednak, że uprawnienie do wszczęcia postępowania w tym przedmiocie nie powinno być rozszerzane na inne osoby. Takiego stanowiska nie zmienia nawet bliski stopień pokrewieństwa, co SN argumentuje tym, że złożenie wniosku przez osobę z szerszego kręgu, mogłoby prowadzić do wykorzystywania zapadłego następnie orzeczenia do konfliktów rodzinnych na niekorzyść dobra dziecka. Z drugiej jednak strony, na podstawie art. 572 § 1 k.p.c. każdy, komu znane jest takie zdarzenie, które uzasadnia wszczęcie postępowania opiekuńczego, zobligowany jest do zawiadomienia sądu opiekuńczego. 

Działania sądu opiekuńczego mogą być podjęte również z urzędu (art. 570 k.p.c.)^[7]. Co ciekawe, wszczęcie postępowania z urzędu nie jest równoznaczne z tym, że finalnie sąd wyda orzeczenie stanowiące ingerencję we władzę rodzicielską. Zdarzają się bowiem sytuacje, w których po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, sąd nie dostrzega podstaw do wydania zarządzeń opiekuńczych. 

Orzekając o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej, należy uwzględniać całokształt sytuacji dziecka, jak i jego rodziców. Z tego względu organy powinny opierać swoje decyzje na aktualnych informacjach dotyczących danej rodziny oraz przykładać specjalną uwagę do tego, czy okoliczności, na podstawie których wydano wcześniejsze decyzje, uległy zmianie, celem uniknięcia automatycznego podtrzymywania poprzednich stanowisk^[8]. W sprawach dotyczących małoletniego istotna jest dokładna weryfikacja i skrupulatna ocena dowodów. Wobec powyższego, kluczowe znaczenie dla postępowania mają wywiady środowiskowe kuratorów sądowych. Z perspektywy praktycznej istotne jest dokładne ustalenie stanu faktycznego, poprzedzone dogłębnie poczynionymi ustaleniami faktycznymi^[9].

Trudna sytuacja finansowa rodziców jako przesłanka umieszczenia w pieczy zastępczej

„Odbieranie” dzieci rodzicom z powodu ubóstwa, to nośne społecznie hasło od kilku lat pojawiające się w przekazach medialnych^. Tymczasem art. 112³ § 2 k.r.o. wprost stwierdza, że umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej (wbrew woli rodziców) wyłącznie z powodu ubóstwa jest niedopuszczalne. Co ciekawe, jest to regulacja, która znalazła się w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym dopiero w wyniku nowelizacji przeprowadzonej w 2016 roku^[10].

W myśl ww. przepisu, bieda w rodzinie nie może stanowić jedynej przyczyny zastosowania instytucji  pieczy zastępczej, jeżeli takiemu rozwiązaniu sprzeciwiają się rodzice dziecka^[11]. Innym przypadkiem jest bowiem sytuacja, w której ubóstwo to tylko jeden z powodów, z racji których słuszne wydaje się umieszczenie w pieczy zastępczej. Przykładowo małoletni może przebywać w rodzinie dysfunkcyjnej, w której niedobór środków finansowych jest elementem zbioru okoliczności świadczących o tym, że dziecku dzieje się krzywda. Wówczas art. 112³ § 2 k.r.o nie miałby zastosowania, ponieważ dotyczy sytuacji, gdy ubóstwo miałoby stanowić wyłączną przyczynę ingerencji sądu w zakres władzy rodzicielskiej, któremu dodatkowo sprzeciwiliby się rodzice dziecka^[12]. 

Zagadnieniem wpływu złej sytuacji materialnej rodziców na umieszczenie dziecka poza rodziną zajmował się Komitet Praw Dziecka w czasie 14. sesji w 2005 roku^[13]. W raporcie podsumowującym tę sesję wskazano na głębokie zaniepokojenie faktem, że dzieci żyjące w biedzie są nadmiernie reprezentowane pośród dzieci oddzielonych od rodziców zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. Komitet dostrzegł, że trudne warunki społeczne i ekonomiczne mogą prowadzić do porzucania dzieci. Zarekomendowano, aby państwa podjęły wszystkie konieczne środki dla podwyższenia standardu życia rodzin ubogich, m.in. poprzez wdrożenie strategii redukcji ubóstwa oraz rozwoju społecznego, obejmującego zwiększenie udziału dzieci. 

Warto przytoczyć również stanowisko wyrażone przez ETPC w orzeczeniu R.M.S v. Spain^[14]. Niesatysfakcjonujące warunki materialne nie mogą być jedyną i wystarczająca podstawą tego, aby władze krajowe wydały decyzję o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej. Za każdym razem powinny wziąć po uwagę elementy dodatkowe, takie jak m.in. stan psychiczny rodziców czy kwestie ich zdolności lub jej braku do zapewnienia dziecku emocjonalnego i wychowawczego wsparcia. Zdaniem Trybunału wskazanym jest rozważenie mniej drastycznych środków, a do zadań instytucji pomocy społecznej należy konkretna pomoc osobom z trudnościami, które nie są wystarczająco dobrze zaznajomione z systemem, w postaci wskazówek oraz porad w zakresie możliwego wsparcia, otrzymania lokalu socjalnego czy innych sposobów przezwyciężenia trudności. 

Wprowadzenie regulacji zakazującej umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej wyłącznie z powodu biedy, należy oceniać pozytywnie. Sytuacja materialna rodziców, którzy na co dzień wywiązują się ze swoich obowiązków względem małoletniego ze starannością i w sposób prawidłowy, nie powinna stanowić powodu rozdzielenia rodziny^[15]. Państwo dysponuje bowiem środkami umożliwiającymi udzielenie jej wsparcia w takiej sytuacji^[16]. Tylko wtedy, gdy umieszczenie w pieczy zastępczej ze względu na kłopoty finansowe byłoby ustanowione na wniosek rodziców na podstawie art. 100 § 1 zd. 2 k.r.o., rozwiązanie to można byłoby uznać za dopuszczalne, choć i w takim przypadku sąd nadal miałby obowiązek, aby kierować się przede wszystkim dobrem dziecka.

 

 

 

 

^[1] Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U.2024.0.177 t.j.).

^[2] Zob. A. Patryk, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red. M. Załucki), Warszawa 2023, s. 553.

^[3] Zob. wyr. ETPC z 11.12.2014 r., 43643/10, Hanzelkovi v. Czechy, Legalis.

^[4] Zob. J. Zajączkowska-Burtowy, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.: M. Habdas, M. Fras), Warszawa 2021, s. 1079; G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2017, s. 762. 

^[5] Zob. G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2017, s.787.

^[6] Zob. post SN z 13.12.2013 r., III CZP 89/1, niepubl. 

^[7] Zob. J. Zajączkowska-Burtowy, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.: M. Habdas, M. Fras), Warszawa 2021, s. 1089.

^[8] Zob. wyr. ETPC z 18.06.2019 r., 16572/17, Haddad v. Hiszpania, Legalis.

^[9] Zob. E. Holewińska-Łapińska, Orzekanie o umieszczeniu małoletniego w rodzinie zastępczej, Prawo w Działaniu. Sprawy Cywilne 2008, z. 4, s. 79. i n. 

^[10] Ustawa z dnia 18 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, (Dz.U. 2016 poz. 406 ze zm.).

^[11] Zob. J. Zajączkowska-Burtowy, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.: M. Habdas, M. Fras), Warszawa 2021, s. 1096.

^[12] Zob. A. Patryk, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.: M. Załucki), Warszawa 2023, s. 564.

^[13] Zob. Committee on the Rights of the Child, Report on the Fortieth Session, Geneva 2005, par. 658.

^[14] Zob. wyr. ETPC z 18.06.2013 r., 28775/12, R.M.S. v. Hiszpanii, Legalis.

^[15] Zob. J. Zajączkowska-Burtowy, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, (red.: M. Habdas, M. Fras), Warszawa 2021, s. 1096. 

^[16] Zob. T. Smyczyński, M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2022, s. 286.