Farmaceuta w butach lekarza – kiedy może samodzielnie wystawić receptę?

Zażywanie leków o silnym działaniu (z tzw. kategorii RX) często wiąże się z ryzykiem występowania niebezpiecznych skutków ubocznych dla zdrowia pacjenta. Dlatego tego typu leki dostępne są w aptece – wydawałoby się – jedynie po okazaniu recepty wystawionej przez lekarza, który dobiera nie tylko konkretny lek, ale także jego dawkowanie. Okazuje się jednak, że w sytuacjach zagrożenia zdrowia bądź życia pacjenta, farmaceuta może „wejść w buty” lekarza-specjalisty.  

Takie uprawnienie, choć mało znane i rzadko wykorzystywane w rzeczywistości, uregulowane zostały w przepisach prawa. Jego podstawą jest art. 96 ust. 3 ustawy Prawo Farmaceutyczne, w którym napisane jest: „w przypadku nagłego zagrożenia życia pacjenta, farmaceuta posiadający prawo wykonywania zawodu może wydać bez recepty lekarskiej produkt leczniczy zastrzeżony do wydawania na receptę w najmniejszym terapeutycznym opakowaniu, z wyłączeniem środków odurzających, substancji psychotropowych i prekursorów kategorii 1”  oraz art. 96 ust. 4, w myśl którego w przypadku nagłego zagrożenia zdrowia pacjenta, farmaceuta posiadający prawo wykonywania zawodu może wystawić receptę farmaceutyczną, co do której stosuje się wskazane w przepisie zasady. 

Mimo, że w pierwszej normie nie wskazano na możliwość wypisania przez farmaceutę recepty to w doktrynie przyjmuje się, iż w obu tych sytuacjach powinno się taką receptę wystawić. Na podstawie tych regulacji nie tylko aptekarz, ale każdy farmaceuta figurujący w centralnym rejestrze farmaceutów, jest podmiotem kompetentnym do skorzystania z przewidzianych w nich uprawnień. Kompetencje farmaceuty do wydania leku kategorii RX oraz do wypisania recepty na taki lek nie są jednak kompetencjami, które na gruncie ustawy nie doznają żadnych ograniczeń. 

Przesłankę do skorzystania przez farmaceutę z uprawnienia do wydania bez recepty lekarskiej leku typu RX stanowi wystąpienie sytuacji nagłego zagrożenia życia pacjenta, natomiast uprawnienie do samodzielnego wypisania recepty farmaceuta uzyskuje, gdy powstanie stan nagłego zagrożenia zdrowia pacjenta. W żadnym z przepisów natomiast nie odnajdujemy wskazówek, jakie sytuacje należy kwalifikować jako zagrażające życiu bądź zdrowiu pacjenta, co w konsekwencji zmusza farmaceutów do dokonywania samodzielnej oceny w przypadku konfrontacji z konkretną sytuacją w rzeczywistości. 

Farmaceuci rzadko jednak wykorzystują swoje uprawnienia w tym zakresie. To efekt strachu przed potencjalnymi konsekwencjami nieprawidłowej oceny sytuacji i wystawienia recepty pomimo braku wymienionych w prawie przesłanek. Takie przypadki kontroluje inspekcja farmaceutyczna, która nie tylko bada prawidłowość wypisania recepty z formalnego punktu widzenia, ale także zasadność jej wystawienia. Ryzyko narażenia się na odpowiedzialność w tym przypadku nie powinna jednak skutkować unikaniem przez farmaceutów korzystania z przyznanych im ustawowo uprawnień, bowiem ochronę zdrowia i życia pacjentów mają obowiązek traktować priorytetowo.

Kluczowym celem nadania tego typu uprawnień farmaceutom jest zapewnienie opieki pacjentom, którzy w nagłych sytuacjach nie mogę skorzystać z pomocy lekarza, a ich zdrowiu bądź życiu zagraża niebezpieczeństwo. Do prawidłowej realizacji zadań ciążących na służbie zdrowia potrzeba jednak więcej odwagi ze strony farmaceutów, szczególnie obecnie, gdy bardzo często dostęp do lekarza jest znacząco ograniczony. 

Jakie warunki formalne musi spełniać recepta farmaceutyczna? 

Zgodnie z art. 96 ust. 4 Prawa Farmaceutycznego, recepta farmaceutyczna powinna być wystawiona w formie elektronicznej. Papierowa dopuszczalna jest tylko w przypadkach, gdy:

–  farmaceuta nie posiada dostępu do systemu teleinformacyjnego,  

– nie można ustalić tożsamości pacjenta, 

– farmaceuta jest obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, który na terytorium Polski przeniósł się po raz pierwszy w celu tymczasowego, okazjonalnego wykonywania czynności zawodowych. 

Recepta farmaceutyczna może być wystawiona na produkty lecznicze o kategorii dostępności Rp (wydawane z przepisu lekarza) lub Rpz (wydawane z przepisu lekarza do zastrzeżonego stosowania), a farmaceuta może na jej podstawie wydać tylko najmniejsze dostępne w aptece opakowanie produktu leczniczego (z wyjątkiem leków zawierającym w swym składzie środki odurzające, substancje psychotropowe lub prekursory kategorii I). 

Na recepcie farmaceuta musi wskazać dane osobowe dotyczące pacjenta (imię, nazwisko, PESEL, data urodzenia, pełny adres, aw przypadku braku możliwości ustalenia tożsamości pacjenta – wystawiający receptę może posłużyć się oznaczeniem „NN”), dane dotyczące podmiotu, w którym wystawiono recepcję, dane wystawcy recepty, dane dotyczące przepisanego produktu (leczniczego, środka spożywczego specjalnego przeznaczenia żywieniowego lub wyboru medycznego) oraz datę i przyczynę wystawienia recepty. 

Oprócz informacji, które według przepisów powinna zawierać recepta, zasadnym, a zarazem koniecznym jest umieszczenie na niej informacji dotyczącej dawkowania leku oraz numeru kontaktowego do wystawcy recepty. Recepta farmaceutyczna realizowana jest z odpłatnością 100%, a po jej realizacji apteka ma obowiązek jej zewidencjonowania, bowiem z art. 96 ust. 4a Prawa farmaceutycznego wynika, że recepty farmaceutyczne muszą być przechowywane w aptece przez okres 5-letni liczony od dnia 1 stycznia roku następującego po roku, w którym zostały zrealizowane. 

Autor:

Katarzyna Wojciechowska – prawnik, kancelaria Duraj Reck i Partnerzy.